De Bijbel als biografie van God en mensen

Geschiedenis en hergebruik van teksten
De bijbel wordt vanuit verschillende perspectieven bestudeerd. Veel bijbelonderzoekers houden zich bezig met het ontstaan en de geschiedenis van Bijbelteksten. De bijbel komt dan tevoorschijn als een kringloopproject. Generatie na generatie discussieerde vanuit klassieke tradities over nieuwe levenservaringen en (her)schreef religieuze teksten. Onderzoekers vragen vooral naar de religie van schrijvers en lezers. God is hun thema. Ook als hij ‘ik’ zegt, geldt hij niet als iemand die zelf vertelt over zijn ervaringen met mensen.
Wanneer we kijken naar de plot van de teksten ontstaat een ander beeld. Het kringloopproject blijkt een echte biografie te hebben opgeleverd met God als medespeler, als ‘ik’ of ‘jij’ tussen de anderen. Dit wekt theologische belangstelling voor het leven van de spelers in de tekst. Maar wat moeten we met God die als ‘ik’ betrokken is bij geweld of slavernij? Bestudering van het kringloopproject maakt het mogelijk te kijken of er onderweg iets is veranderd.

De opzet van dit boek
Talstra bekijkt eerst de teksten, analyseert deze zorgvuldig en dan komen de vragen over God en het geloof aan de orde. Spreken over God zonder de teksten acht hij speculatief. Talstra kiest voor het begrip biografie omdat je in een biografie de hoofdpersonen beter leert kennen. De dialogen, disputen en verhalen verhelderen welke positie de hoofdpersoon inneemt tussen de anderen. Om de hoofdpersoon te leren kennen moet je wel de hele biografie uitlezen en niet er maar wat uitplukken. Zo krijg je een goede kijk op de hoofdpersoon. Je kunt via een biografie wel je mening vormen over een hoofdpersoon maar je kunt hem niet aan je eigen mening aanpassen of hem herschrijven. Dan ga je de biografie te buiten en begeef je je op glad ijs.

Teksten worden volgens Talstra opnieuw geschreven en gelezen door geloofsgemeenschappen en zo wordt de biografie steeds omvangrijker tussen God en mensen. Zo worden in het Nieuwe Testament teksten aangehaald uit het Oude Testament en geplaatst in een nieuwere context. Dit gebeurt ook al in het Oude Testament zelf. In Jesaja 40-55 wordt de terugkeer uit de Babylonische ballingschap beschreven als een nieuwe Exodus nu niet uit Egypte maar uit Babel. God doet het weer. Zijn heilsgeschiedenis met zijn volk gaat door. Hij baant weer een weg waar geen weg is...

Wie het werk van Talstra kent, beseft dat dit boek een voorzetting is van het boek "Oude en nieuwe lezers" (2002). Talstra heeft ook in dit boek oog voor de verschillen lezerscontexten. Die geeft hij het volle pond. Zo heeft de schrijver van Koningen een andere lezer op het oog dan die van Kronieken. Daarom wordt eenzelfde geschiedenis soms net iets anders weergegeven. Talstra spreekt van hergebruik. Het begrip hergebruik kan misverstanden opleveren. Je kunt bij hergebruik van iets, er een heel andere bestemming aangeven dan waar het voor bedoeld is. Dat is hier niet het geval. Het is goed om te bedenken dat een ander aspect benadrukt wordt bij hergebruik. Een aspect dat reeds besloten ligt in de zaak (tekst) zelf. Dit aspect is gericht op nieuwe lezers die zich in een andere situatie bevinden. Zo krijgen ook zij een boodschap mee uit de tekst.

Talstra neemt het gebed van Salomo bij de inwijding van de tempel in 1 Koningen 8 en 2 Kronieken 6 als voorbeeld van hergebruik. Deze verschillende benaderingen, aspecten (zienswijzen) van dezelfde geschiedenis heeft volgens Talstra te maken met de verschillende doelgroepen (mensen) waarvoor deze teksten geschreven zijn. Hierin wordt duidelijk hoe God op verschillende manieren tot mensen spreekt in situaties die van elkaar verschillen. Dit maakt de biografie over God en mensen boeiend en veelzijdig. Deze biografie is geen mensenwerk maar is maatwerk voor diverse mensen in diverse omstandigheden.

Een moderne maar wel een bruikbare visie
Talstra werkt wel met een tamelijk moderne visie op de Schrift. Zo is volgens hem Deuteronomium niet geschreven door Mozes noch in de tijd van Mozes geschreven. Het boek weerspiegelt de tijd van ballingschap en erna. Hoewel Talstra wel een goede luisteraar is, is hij over God oppervlakkig tegen het platvloerse aan. Hij noemt hem soms een speler in de tekst. Maar God is toch de Heilige? Pas als we dat beseffen snappen we waarom God de zonde zo streng straft en waarom de Kanaänieten maar ook Israël onder dit strenge oordeel vallen. God die de heilige is kan de zonde niet dulden. Zeker niet in het beloofde land wat een soort proeftuin was waar de Kanaänieten en Israël beoordeeld werden op hun levenswandel. Beide volken zakten maar God liet uiteindelijk in zijn verkiezende liefde Israël niet zakken. Hij verloste hen uit Babel waar Hij hen had heengezonden als straf op hun zonde.

Hoewel Talstra een enigszins moderne insteek heeft, kun je toch als orthodox christen je winst doen met dit boek. Talstra geeft de leuze van prof. dr. Peels, ik luister liever langer, handen en voeten en hij laat de Schrift spreken. Ook heeft hij oog voor wie er aan het woord is in de tekst. Zo zijn er theologen die Prediker niets vinden. Prediker is een pessimist die zegt dat er niets nieuws is onder de zon. De Tweede Jesaja (40-55) vinden zij veel positiever. Die zegt dat er wel iets nieuws komt onder de zon. In sombere tijden wint Prediker het van de Tweede Jesaja en in tijden van voorspoed is de Tweede Jesaja juist een hype. Maar beide geschriften maken deel uit van de biografie van God en mensen! Hoe zit dat precies?

Talstra stelt dat je moet kijken wie er aan het woord is. In Prediker is dat de wijsheidsleraar die laat zien dat de mens geen vooruitgang kan boeken. Het menselijke inzicht en zijn mogelijkheden schieten tekort: er is niets nieuws onder de zon. In de Tweede Jesaja is God aan het woord. God bemoedigt een moegestreden volk (Jesaja 44:3): "Want Ik zal water gieten op het dorstige en stromen op het droge. Ik zal Mijn Geest op uw nageslacht gieten en Mijn zegen op uw nakomelingen".  Hij is de grote Schepper en Hij zal zijn volk verlossen en zorgen voor een nieuwe toekomst (Jesaja 43:1) "Maar nu, zo zegt de HEERE, uw Schepper, Jakob, uw Formeerder, Israël:  Wees niet bevreesd, want Ik heb u verlost, Ik heb u bij uw naam geroepen, u bent van Mij". Talstra wil het spreken van God in de teksten het volle pond geven. Dit doet hij mijns inziens niet omdat hij het gezag van de Schrift volledig honoreert maar omdat de Schrift zich zo wil laten lezen. Bij die geloofstraditie sluit hij zich in zekere zin eerbiedig aan.

Boek van overwinnaars of boek van JHWH?
Zinvol is Talstra's uitleg over Deuteronomium 7 waar de verkiezing van Israël beschreven staat. Deze passage wordt nogal eens aangehaald als het om de verkiezing van Israël gaat. Maar in dit hoofdstuk staat ook dat Israël de volken in Kanaän moet uitroeien. Dat laatste wordt verzwegen door theologen en door moderne lezers aangegrepen om de Bijbel te verfoeien. Zij zien dit als de taal van de overwinnaar en als een zwarte bladzijde in het bestaan van Israël (en God). Talstra merkt fijntjes op dat je een biografie goed moet lezen en niet halverwege moet stoppen. Talstra luistert liever langer. Talstra legt uit waarom. In het boek Deuteronomium maakt God een verbond met heel Israël maar ook met de vreemdeling onder Israël. Hier is geen sprake van exclusiviteit of nationalisme. Ook moet Israël bij een oorlog een stad eerst de vrede aanbieden (Deuteronomium 20). Dus zo oorlogszuchtig is het boek Deuteronomium nu ook weer niet. Dit is niet de taal van de overwinnaar.

Maar moet Israël dan de Kanaänieten niet de vrede aanbieden? Het antwoord is: nee. De maat van de zonde van dit volk is vol (Genesis 15:6 wijst daar op) en zij zouden ook Israël verleiden tot zonde en afgodendienst als Israël hen zou laten leven (Deuteronomium 7:1-5). Vanuit de tijd van de Richteren weten we dat dat het geval is. Maar daarmee is niet alles gezegd. In Deuteronomium komt ook Israël aan de beurt. Als Israël, Gods volk, zich niet houdt aan Gods Thora zal hen het zelfde overkomen als de inwoners van Kanaän. God heeft Israël uitgekozen om een heilig volk te zijn dat zijn eigendom is (Deut. 7:6) en niet het eigendom van de afgoden en de zonde. Talstra merkt op: "Het boek Deuteronomium als geheel blijkt geen tekst met de ideologie van een veroveraar, de winnaar. Het blijkt een boek te zijn geworden over de JHWH die de volken, maar evengoed zijn eigen volk, beoordeelt op basis van zijn eigen aanwijzingen, de Thora". God als de Heilige neemt de zonde dus serieus. Dat moet ons stof tot nadenken geven.

Van groot belang is te weten wie er aan het woord is in Deuteronomium. Is dat Israël de winnaar die de Kanaänieten gaat uitroeien? Of is dat God zelf die zowel de Kanaänieten als zijn eigen volk kritisch bekijkt? Talstra kiest voor het laatste omdat Deuteronomium zich zo wil laten lezen. In dat geval staat niet Israël centraal maar JHWH. Hij is Rechter die beslist en Hij spaart zijn eigen volk ook niet als het zich niet houdt aan Thora. Dan wordt ook Jeruzalem verwoest te samen met heel veel inwoners en het volk gaat dan in ballingschap. Kortom, zijn keuze voor Israël (Deut. 7) is niet onvoorwaardelijk. Ook Israël moet zijn verantwoording pakken en leven naar Thora anders is er ook voor hen geen plaats in het beloofde land (Deut. 29:24-25). Net zoals er voor Adam en Eva geen plaats meer was in het paradijs toen zij ongehoorzaam waren geworden aan God.

Beoordeling
In dit boek laat Talstra zien dat de heilgeschiedenis veelal aan een zijde draad hing. Als het zou afhangen van Israël (mensen) zou er niets van terecht zijn gekomen maar God zet steeds door. Dat laat Talstra ook mooi zien aan de hand van Psalm 78. Heel Reformatorisch is dat de Bijbel eerst aan zet is volgens Talstra, wil er over God gesproken kunnen worden. Zonder de Bijbel over God spreken is uiterst speculatief. Daar wil Talstra niet aan meedoen en daar waarschuwt hij de lezer keer op keer voor. Talstra snijdt bovendien boeiende onderwerpen aan, die tevens helder geschreven zijn. Daarbij gaat hij in gesprek met gerenommeerde Bijbelwetenschappers.

Zijn verantwoording echter voor zijn manier van aanpak is nogal wijdlopig. Dat is begrijpelijk want Talstra wil zich verantwoorden voor zowel dé wetenschapper als voor dé gewone gelovige. Hij wil een brug slaan tussen die twee tegenpolen. Dat is mijns inziens deels gelukt. Deels niet, als het gaat om de orthodoxe gelovige, omdat zijn benadering toch nog enigszins modern is en zoals gezegd is zijn opvatting over God ook ietwat profaan. God is toch wel meer dan een hoofdrolspeler of een hoofdpersoon? Hij is de Heilige!

Tot slot, sluit ik af met de mooie opmerking van dr. A J. van den Herik (RD -14-9-2024):  "In de wetenschappelijke wereld, waarin Bijbelteksten soms vooral als historische oorkonden gelezen worden, is dit boek een verademing. God krijgt het woord. Ook als dat niet aansluit bij onze verlangens en idealen. En dat is theologische winst!". Waarvan akte.

Het boek is bestelbaar bij:
https://www.aup.nl/en/book/9789464562040/de-bijbel-als-biografie-van-god-en-mensen