Samenvatting
Nieuwe media brengen een ‘nieuwe structuurverandering van het publieke domein’ teweeg en stellen nieuwe eisen aan onze mondigheid. Het onderscheid tussen openbare en private communicatie dreigt verward te raken, waardoor ook de waarneming van ‘wat politiek is’ ondermijnd dreigt te worden. Kunnen we een platform blijven bieden aan concurrerende meningen, waar burgers uit kunnen putten en ook aan kunnen bijdragen? Het antwoord op deze vraag is cruciaal voor het democratische gehalte van onze samenleving.
De schrijver
Jürgen Habermas (Düsseldorf, 18 juni 1929) is een Duits filosoof en socioloog. Hij wordt gezien als een van de meest vooraanstaande hedendaagse filosofen en als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Frankfurter Schule. Zijn bijdragen zijn vooral gericht op de ethiek, de politieke filosofie en de taalfilosofie, alhoewel hij zich ook heeft uitgelaten over onderwerpen als esthetiek, godsdienstfilosofie en wetenschapsfilosofie (bron: Wikipedia).
Zijn zorg
Toen Habermas "Strukturwandel der Öffentlichkeit" in 1962 schreef was hij nog enigszins content met moderne media. Toen waren dat radio en TV en hij zag wel gevaren maar ook kansen. Habermas tekende in dat boek de opkomst van de burgers sinds de 18de eeuw. Het publieke domein heeft goede burgers nodig en de moderne media zouden daar aan bij kunnen dragen. Maar nu iets meer dan 60 jaren later, is Habermas tamelijk pessimistisch over de moderne media. Hij is nu even in de 90 en besloot ondanks zijn hoge leeftijd om dit boek te schrijven waarin hij de alarmtrompet aan de mond zet en alle beleidsmakers en politici oproept om wat te doen aan de gevaren van internet en met name van de internetplatforms.
Hoe zit dat? In het verleden werden radio en TV gemaakt door enkele mensen. Er was een aantal kanalen en zenders die hun eigen insteek hadden. Alles was redelijk overzichtelijk. Er was dus een klein aantal auteurs en een groot aantal gebruikers. Thans bij internet kan elke gebruiker op platforms auteur worden en schrijven wat hij of zij wilt ongeacht diens niveau en al of niet goede intentie. Daarbij komen er steeds meer eigen platforms die afgeschermd zijn tegen kritiek. Het zijn eigen wereldjes en eigen bubbels met alle gevolgen van dien. Habermas noemt digitale platforms terecht afgestemde echokamers van gelijkgestemden. Bedrijven zoals Facebook, You Tube zijn volgens hem in handen van de kapitalisten die in deze media investeren om er geld uit te halen. Hun ethiek is ver te zoeken. Zij gebruiken de data van de gebruikers om hen met reclame over te halen zo veel mogelijk te kopen. Dit is niet goed voor mens en milieu. Daar heeft deze denker uit de Frankfurter Schule gelijk in.
De politiek zelf doet daar volop aan mee. Zij passen zich aan, aan de commerciële diensten van de platforms die wedijveren om de aandacht van de consument. Politici proberen namelijk eveneens en evenveel aandacht te krijgen. Helaas gaat het veelal meer om aandacht dan om echte inhoud. Het gaat namelijk veelal om oneliners die lekker liggen bij het publiek. Gadamer merkt op: "Hoe meer de vereisten van de aandachteconomie zich opdringen, des te meer er tendensen optreden tot vermaak emotionalisering en personalisering van de zakelijke kwesties. Het zijn tendensen die we al langer kennen vanuit de boulevardbladen en de roddelpers".
Politieke programma's lijken volgens Habermas steeds meer op een consumptieaanbod. Politici geven geen leiding maar laten zich leiden door peilingen. Er is dus volgens hem sprake van depolitisering omdat de burgers verwende consumenten zijn geworden die door politici op hun wenken bediend willen worden. Habermas is terecht bang voor het rechtspopulisme.
Kortom Habermas is bang dat het actieve burgerschap, de open communicatie en het geloof in instituten door platforms op de tocht komt te staan. De overheid wordt op sommige platforms zeer verdacht gemaakt. Habermas vindt ook dat internet niet verbindend is (dat was aanvankelijk zijn hoop) maar eerder polariserend is en dat baart hem zorgen. Onwaarheden en vertekende beelden zijn op internet de dagelijkse kost. Graag ziet hij het anders...
Zijn aanbeveling
Op platforms kunnen allerlei zaken geplaatst worden die elke vorm van waarheid missen. Journalisten kunnen dat niet doen. Zij kunnen zaken wel van een bepaalde kant belichten maar als zij zaken scheef voorstellen kunnen zij terug gefloten worden. Habermas merkt op dat ook platforms zich nu kunnen onttrekken de plicht tot journalistiek zorgvuldigheid. Ook zij zijn verantwoordelijk en zouden aansprakelijk moeten zijn voor het nieuws wat zijn weliswaar niet zelf produceren noch bewerken maar wat wel op hun platforms staat te lezen. Habermas vindt het niet alleen een politieke plicht maar vooral ook een grondwettelijke plicht om een mediastructuur in stand te houden die het inclusieve karakter van de openbaarheid en het deliberatieve karakter van de openbare meningsvorming en wilsvorming mogelijk maakt.
Samevatting en beoordeling
Habermas maakt zich in dit boek terecht zorgen over moderne media. Die zijn door het platformkarakter en daarop geplaatsten veelal populistische opinies eerder polariserend dan verbindend. Hij roept om die reden op om daar wat aan te doen. In dit boek slaat Habermas dus alarm en Habermas heeft recht van spreken. Hij is nu in de 90 en heeft de ontwikkeling op de voet gevolgd. Dus hij weet waar hij over praat. Dat is enorm knap van deze senior denker.
Habermas zag burgers steeds meer veranderen in consumenten die door de reclames getransformeerd worden tot 24/7 consumenten. Het publieke domein is juist bij uitstek de plaats waar burgers op een waarachtige wijze hun mening dienen te vormen volgens Habermas die nog steeds gelooft in de mogelijkheid van een goed functionerende democratie. Dat is een hoopvolle gedachte maar of hij daar gelijk in heeft, is de vraag.
In de 18de eeuw waren de koffiehuizen, zo merkt Habermas in een boek op, de plaatsen waar burgers met elkaar van gedachte wisselden over allerlei maatschappelijke zaken... Daar ontmoetten burgers elkaar lijfelijk en daar kon je niet zo maar weglopen uit de discussie en je eigen bubbel creëren. Op de platforms is dat heel anders. Je kunt daar gemakkelijk en goedkoop je eigen mening deponeren. Censuur is er namelijk niet en je kun je ook heel gemakkelijk aan de discussie onttrekken. Habermas vindt dat, dat moet veranderen. Er moet weer verbinding komen en discussie met inhoud. Burgers moeten weer echte burgers worden. Dat was toch immers de inzet van de Verlichting!
Nog een puntje van kritiek!. Habermas is als links georiënteerde denker vooral bang voor rechtse populisten en hun complottheorieën. Dat lijkt mij op zijn plaats maar ook aan de linkerzijde is er veel propaganda en een oversized ideologie. Te denken valt aan de veelal doorgeschoten transgenderideologie. Ook deze kant heeft een eerlijke en duidelijk tegenstem nodig maar ze wijzen dat als zij daar op aangesproken worden dat veelal af onder het frame: transfoob. Dat is niet zo fraai en zo'n uitspraak slaat de discussie dood Kortom dichtgetimmerde visies kom je aan weerskanten tegen.
Tot slot. Het boek leest vanwege de vele termen niet gemakkelijk. Het is geschreven door een groot denker die zich bedient van filosofisch taalgebruik. Een verklaring achterin het boek van diverse termen is daarom welkom. Het voorwoord is van Habermas zelf. Hij is kort van stof. Een toelichtend en inleidend voorwoord door een denker uit ons vaderland zou niet misstaan. Nu valt de schrijver zonder aankondiging met de deur in huis... Natuurlijk is hij een welkome gast en een heel goede gesprekspartner! Zijn alarm is terecht!!
Het boek is bestelbaar bij:
https://www.boom.nl/filosofie/100-12814_Een-nieuwe-structuurverandering-van-het-publieke-domein
Nieuwe media brengen een ‘nieuwe structuurverandering van het publieke domein’ teweeg en stellen nieuwe eisen aan onze mondigheid. Het onderscheid tussen openbare en private communicatie dreigt verward te raken, waardoor ook de waarneming van ‘wat politiek is’ ondermijnd dreigt te worden. Kunnen we een platform blijven bieden aan concurrerende meningen, waar burgers uit kunnen putten en ook aan kunnen bijdragen? Het antwoord op deze vraag is cruciaal voor het democratische gehalte van onze samenleving.
De schrijver
Jürgen Habermas (Düsseldorf, 18 juni 1929) is een Duits filosoof en socioloog. Hij wordt gezien als een van de meest vooraanstaande hedendaagse filosofen en als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Frankfurter Schule. Zijn bijdragen zijn vooral gericht op de ethiek, de politieke filosofie en de taalfilosofie, alhoewel hij zich ook heeft uitgelaten over onderwerpen als esthetiek, godsdienstfilosofie en wetenschapsfilosofie (bron: Wikipedia).
Zijn zorg
Toen Habermas "Strukturwandel der Öffentlichkeit" in 1962 schreef was hij nog enigszins content met moderne media. Toen waren dat radio en TV en hij zag wel gevaren maar ook kansen. Habermas tekende in dat boek de opkomst van de burgers sinds de 18de eeuw. Het publieke domein heeft goede burgers nodig en de moderne media zouden daar aan bij kunnen dragen. Maar nu iets meer dan 60 jaren later, is Habermas tamelijk pessimistisch over de moderne media. Hij is nu even in de 90 en besloot ondanks zijn hoge leeftijd om dit boek te schrijven waarin hij de alarmtrompet aan de mond zet en alle beleidsmakers en politici oproept om wat te doen aan de gevaren van internet en met name van de internetplatforms.
Hoe zit dat? In het verleden werden radio en TV gemaakt door enkele mensen. Er was een aantal kanalen en zenders die hun eigen insteek hadden. Alles was redelijk overzichtelijk. Er was dus een klein aantal auteurs en een groot aantal gebruikers. Thans bij internet kan elke gebruiker op platforms auteur worden en schrijven wat hij of zij wilt ongeacht diens niveau en al of niet goede intentie. Daarbij komen er steeds meer eigen platforms die afgeschermd zijn tegen kritiek. Het zijn eigen wereldjes en eigen bubbels met alle gevolgen van dien. Habermas noemt digitale platforms terecht afgestemde echokamers van gelijkgestemden. Bedrijven zoals Facebook, You Tube zijn volgens hem in handen van de kapitalisten die in deze media investeren om er geld uit te halen. Hun ethiek is ver te zoeken. Zij gebruiken de data van de gebruikers om hen met reclame over te halen zo veel mogelijk te kopen. Dit is niet goed voor mens en milieu. Daar heeft deze denker uit de Frankfurter Schule gelijk in.
- De Frankfurter Schule is een Duitse sociologische en filosofische stroming in de hedendaagse filosofie die ontstond in de eerste helft van de 20e eeuw en zich bezighoudt met de maatschappijkritische, neomarxistische, kritische theorie. Leden waren onder anderen Max Horkheimer, Theodoor Adorno, Hebert Marcuse (bron: Wikipedia)
- Een kernpunt van de Dialectiek van de Verlichting van Max Horkheimer en Theodoor Adorno is de "Verlichting als massabedrog." Onder cultuurindustrie moet de commercialisering van de cultuur worden begrepen; de industrietak die zich doelgericht bezighoudt met het produceren van cultuur. Daar tegenover staat de authentieke cultuur. Volgens de opvatting van Horkheimer en Adorno berooft geproduceerde cultuur de mens van zijn fantasie en neemt het nadenken van hem over. De cultuurindustrie levert haar "waren" op een manier waarbij de mens nog slechts de rol van consument toekomt. Door massaproductie is alles alleen maar meer van hetzelfde en onderscheidt zich hoogstens in details. Alles wordt in een schema geperst en het is gewenst om de echte wereld zo goed mogelijk na te apen. Driften worden zozeer aangewakkerd dat sublimering niet meer mogelijk is (bron: Wikipedia)
De politiek zelf doet daar volop aan mee. Zij passen zich aan, aan de commerciële diensten van de platforms die wedijveren om de aandacht van de consument. Politici proberen namelijk eveneens en evenveel aandacht te krijgen. Helaas gaat het veelal meer om aandacht dan om echte inhoud. Het gaat namelijk veelal om oneliners die lekker liggen bij het publiek. Gadamer merkt op: "Hoe meer de vereisten van de aandachteconomie zich opdringen, des te meer er tendensen optreden tot vermaak emotionalisering en personalisering van de zakelijke kwesties. Het zijn tendensen die we al langer kennen vanuit de boulevardbladen en de roddelpers".
Politieke programma's lijken volgens Habermas steeds meer op een consumptieaanbod. Politici geven geen leiding maar laten zich leiden door peilingen. Er is dus volgens hem sprake van depolitisering omdat de burgers verwende consumenten zijn geworden die door politici op hun wenken bediend willen worden. Habermas is terecht bang voor het rechtspopulisme.
Kortom Habermas is bang dat het actieve burgerschap, de open communicatie en het geloof in instituten door platforms op de tocht komt te staan. De overheid wordt op sommige platforms zeer verdacht gemaakt. Habermas vindt ook dat internet niet verbindend is (dat was aanvankelijk zijn hoop) maar eerder polariserend is en dat baart hem zorgen. Onwaarheden en vertekende beelden zijn op internet de dagelijkse kost. Graag ziet hij het anders...
Zijn aanbeveling
Op platforms kunnen allerlei zaken geplaatst worden die elke vorm van waarheid missen. Journalisten kunnen dat niet doen. Zij kunnen zaken wel van een bepaalde kant belichten maar als zij zaken scheef voorstellen kunnen zij terug gefloten worden. Habermas merkt op dat ook platforms zich nu kunnen onttrekken de plicht tot journalistiek zorgvuldigheid. Ook zij zijn verantwoordelijk en zouden aansprakelijk moeten zijn voor het nieuws wat zijn weliswaar niet zelf produceren noch bewerken maar wat wel op hun platforms staat te lezen. Habermas vindt het niet alleen een politieke plicht maar vooral ook een grondwettelijke plicht om een mediastructuur in stand te houden die het inclusieve karakter van de openbaarheid en het deliberatieve karakter van de openbare meningsvorming en wilsvorming mogelijk maakt.
Samevatting en beoordeling
Habermas maakt zich in dit boek terecht zorgen over moderne media. Die zijn door het platformkarakter en daarop geplaatsten veelal populistische opinies eerder polariserend dan verbindend. Hij roept om die reden op om daar wat aan te doen. In dit boek slaat Habermas dus alarm en Habermas heeft recht van spreken. Hij is nu in de 90 en heeft de ontwikkeling op de voet gevolgd. Dus hij weet waar hij over praat. Dat is enorm knap van deze senior denker.
Habermas zag burgers steeds meer veranderen in consumenten die door de reclames getransformeerd worden tot 24/7 consumenten. Het publieke domein is juist bij uitstek de plaats waar burgers op een waarachtige wijze hun mening dienen te vormen volgens Habermas die nog steeds gelooft in de mogelijkheid van een goed functionerende democratie. Dat is een hoopvolle gedachte maar of hij daar gelijk in heeft, is de vraag.
In de 18de eeuw waren de koffiehuizen, zo merkt Habermas in een boek op, de plaatsen waar burgers met elkaar van gedachte wisselden over allerlei maatschappelijke zaken... Daar ontmoetten burgers elkaar lijfelijk en daar kon je niet zo maar weglopen uit de discussie en je eigen bubbel creëren. Op de platforms is dat heel anders. Je kunt daar gemakkelijk en goedkoop je eigen mening deponeren. Censuur is er namelijk niet en je kun je ook heel gemakkelijk aan de discussie onttrekken. Habermas vindt dat, dat moet veranderen. Er moet weer verbinding komen en discussie met inhoud. Burgers moeten weer echte burgers worden. Dat was toch immers de inzet van de Verlichting!
Nog een puntje van kritiek!. Habermas is als links georiënteerde denker vooral bang voor rechtse populisten en hun complottheorieën. Dat lijkt mij op zijn plaats maar ook aan de linkerzijde is er veel propaganda en een oversized ideologie. Te denken valt aan de veelal doorgeschoten transgenderideologie. Ook deze kant heeft een eerlijke en duidelijk tegenstem nodig maar ze wijzen dat als zij daar op aangesproken worden dat veelal af onder het frame: transfoob. Dat is niet zo fraai en zo'n uitspraak slaat de discussie dood Kortom dichtgetimmerde visies kom je aan weerskanten tegen.
Tot slot. Het boek leest vanwege de vele termen niet gemakkelijk. Het is geschreven door een groot denker die zich bedient van filosofisch taalgebruik. Een verklaring achterin het boek van diverse termen is daarom welkom. Het voorwoord is van Habermas zelf. Hij is kort van stof. Een toelichtend en inleidend voorwoord door een denker uit ons vaderland zou niet misstaan. Nu valt de schrijver zonder aankondiging met de deur in huis... Natuurlijk is hij een welkome gast en een heel goede gesprekspartner! Zijn alarm is terecht!!
Het boek is bestelbaar bij:
https://www.boom.nl/filosofie/100-12814_Een-nieuwe-structuurverandering-van-het-publieke-domein
