Theologie des Alten Testament
Redactie Mart-Jan Paul en Hendrik J. Koorevaar
Hoofdstuk 1 Een korte geschiedenis van de theologie van het Oude Testament
In de 16de eeuw keerde men terug naar de Schrift. Toch kwam er geen theologie van het Oude Testament. Dat kwam omdat de Reformatie meer op had met het Nieuwe Testament.
Tijdens de Verlichting stelde Philipp Gabler regels op voor een theologie van het Oude Testament.
1] Deze moet beschrijvend van aard zijn (descriptief)
2] Deze moet inleidend zijn inductief van veelheid naar overkoepelende eenheid
3] Daarom ook historisch rekening houdend met tijd en verschillen.
Helaas ontaarde dit in historische kritiek in de 19de eeuw. Mannen zoals Wellhausen hadden oog voor de veelheid maar niet de eenheid. Ze meenden dat de Thora door veel schrijvers was geschreven door de tijden heen. Zo verdween de eenheid en leek een theologie van het Oude Testament ver uit het zicht.
Wellhausen werkten met de filosofie van Hegel: these, antithese en dan synthese
These: boeren, natuurtheologie: landbouwfeesten
Antithese: Geestestheologie profeten en Jehovah
Synthese: verbinding van die twee in het christendom
Door Karl Barth zijn Römer brief 1919 (na WO1) Openbaring in Christus centraal Kloof God mens door Jezus overbrugt. Weg liberale theologie. Een goede en gouden tijd voor het Oude Testament breekt aan.
Brevar Childs jaren 70 in de 20ste eeuw. OT as a canon lezen. Boek Ester lezen vanuit het OT canon. Scripture as canon.
Brueggemann schreef ook een theologie over het OT. Deze mannen hielden wel vast aan de historische kritiek maar richten zich op het OT als eindgestalte. Dat deed Frans Breukelman ook. Hij is de oprichter van de Amsterdamse school voor exegese. Kortom na WO1 dankzij Karl Barth weer een opleving van de theologie van het Oude Testament.
Drie manieren staan daarbij centraal:
Thematisch, historisch en canongericht
Thematisch wil zeggen: niet deductief (raster) maar prescriptief en dan inductief in de lijn van Gabler. Zo zet Calvijn Genesis 25:22 in voor de leer van de dubbele predestinatie maar is voor een theologie van het Oude Testament te deductief en valt meer onder de systematische theologie.
Welke thema's komen aan de orde bij de theologie van het Oude Testament?
Bijvoorbeeld: God-mens-redding of: God en schepping of: Israel en de volken etc.
Men gaat zoeken naar het midden, centrum van het Oude Testament.
Eichrod denkt aan het verbond (berith) Vriezen aan de gemeenschap tussen God en mens.
Kaiser aan belofte en vervulling (Ralph Erskine). Telkens weer nieuwe belofte: Aartsvaderen belofte land en kinderen Israel: belofte land maar ook redding uit ballingschap en belofte koning, David maar ook belofte grote Davidszoon. Nadeel van zo'n focus: hoe zit het met de dreiging bij de Profeten? Beter is om het verbond centraal te stellen dan een schema belofte en vervulling. Het verbond leert dat er ook dreigingen zijn en God de belofte niet doorlaat gaan vanwege de zonde van het volk.
Verbond: belofte bij trouw van de mens, dreiging bij ontrouw van de mens en breuk van de afspraken.
God als thema en centrum Walter Zimmerli. Het eerste gebod als centrum: Ik ben YHWH jullie God die jullie bevrijd heeft uit het slavenhuis Egypte. Te denken valt aan sub thema's: YHWH de God van Israel, YHWH de heilbrengende God, YHWH de Schepper etc...
Claus Westermann 3 delen canon: geschiedenis (Gods heilshandelen), Gods spraak (Profeten) Menselijk antwoord (Psalmen).
Problemen met de historische aanpak.
Door de verlichting ligt het hoofdmotief bij de ontwikkeling van de geschiedenis, de ontstaansgeschiedenis (diachroon lezen). Er ontstaan veel reconstructies van de geschiedenis van Israel. Bijv. Claus Westermann ziet de Jakob-Ezau geschiedenis in Genesis 25:22 als een latere toevoeging ten tijde van David toen deze Edom veroverde. Het reconstrueren van de geschiedenis is dus een probleem voor een theologisch overzicht want Gerard von Rad zei het treffend: De historische kritiek zoekt een kritisch verzekert minimum. Het kerugma reikt naar een theologisch maximum. Deze zaken lopen uiteen en het is de zwaarste belasting voor de Bijbelwetenschap van vandaag.
Von Rad neemt de Bijbel kritiek mee. Hij spreekt steeds van kleine credo's. Thans ziet men dit als achterhaald.
Gerstenberger ziet het Oude Testament als een conglomeraat van geloofservaringen. Hij ziet sociologische categorieën: 1 familie 2 dorp 3 stam 4 staat 5 gemeente
Bijbel als geschiedenisboek
Volg gewoon de Bijbelse lijn zou je zeggen maar dat is niet eenvoudig omdat de Bijbel geen geschiedenisboek is maar een boek met een boodschap in de geschiedenis. Child deelt de Bijbel in: van schepping tot restauratie. De profetische apocalyptische boeken en de wijsheidsliteratuur.
Vanaf jaren 70 vorige eeuw een paradigmashift van historische benadering naar een literaire benadering. Niet meer diachroon lezen maar als een boek. Bijv. Brevar Child. Hij ziet de Bijbel als een canon en boek van de gemeenschap dat als een doorlopend geheel gelezen wil worden. Hij spreekt van canonapproach (benadering). Tekst centraal. Holistische uitleg. Tekst in eindgestalte ontstaan binnen een community of faith. Ook de Bijbelboeken worden als één geheel behandeld. Boek voor boek bekeken.
Waardering
Een thematische benadering loopt het gevaar de ontwikkeling in de tijd over het hoofd te zien door een synchrone lezing. Maar een modern historische benadering levert geen theologie op.
Gabler zijn methode die inductief van aard is (van bijzonder naar algemeen), staat onder druk door de historisch kritische methode. Volgens die methode is alles bijzonder en het nauwelijks te doen om te komen tot het algemene. Kortom de historisch kritische methode staat een theologie van het Oude Testament in de weg.
Hoofdstuk 2 Methode voor een theologie van het Oude Testament
2.1 Doelstelling
Gabler had oog voor de verscheidenheid maar hoe zit het met de eenheid. Is de Bijbel een boek met veel stemmen (verscheidenheid) of is er toch sprake van één stem (de rode draad). Wat is de rode draad door al die boeken heen?
Hoofdstuk 1 was een verkenning hoe men in het verleden omging met de eenheid en de verscheidenheid.
Er zijn drie methode: thematisch, historisch en literair canonisch.
Literaire benadering bijvoorbeeld Tenach. Soorten canonieke boeken en hun bijdrage aan de theologie. Bijvoorbeeld Ruth-Kronieken wijsheid canon. Hoe lezen? Boek voor boek of mogelijk één geheel.
2.3 Een thematische aanzet
Hoe aanpakken: Thema per boek bekijken of juist het geheel?
Rendtorff kiest de thema's vanuit Genesis zoals schepping verbond verkiezing de aartsvaderen de landbelofte Daarna exodus: uittocht ,Thora, Mozes en na Thora David en Sion maar ook de profetie. Het thema Melchizedek, de Priester-Koning. Neem Melchizedek uit Genesis 14 die is weer verbonden met Psalm 110 en de brief aan de Hebreeën.
2.3.2 Thema 's van een theologie van het Oude Testament gebaseerd op het boek Genesis
De thema's zijn gebaseerd op Genesis.
Hoofdstuk 5 komt de schepping aan de orde
Hoofdstuk 6 Gods wil: Hem gehoorzamen (proefgebod in Genesis 2)
Hoofdstuk 7 De zonde en doorwerking van de zonde (Genesis 3)
Hoofstuk 8 De belofte van het zaad van de vrouw en roeping van Abram (Genesis 3:15 en Genesis 12:1-3)
Hoofdstuk 9 De Godsdienst en het wonen in Israel
Hoofdstuk 10 bezit van het land
Moeten we wijsheid niet nemen als apart thema? De wijsheid is een levenskunst maar staat niet los van bovenstaande thema's. Ook de profeten kunnen we met bovenstaande thema's verbinden. Hetzelfde geldt voor de priesters en profeten.
2.3.3 De toledot structuur van het boek Genesis
Op de toledot volgen namen van mensen, een geslachtslinie met uitzondering van Genesis 2:4. De toledot van hemel en aarde. De toledot van Jakob staat centraal in 37,1 en 50, 26
Numeri 3:1 toledot priesters. Ruth 4:18 toledot Peres -> David. Mattheüs 1:1 toledot Jezus. De toledot werkt heen naar Jezus.
2.4 De betekenis van de geschiedenis
Werken vanuit de geschiedenis van Israel is een heikel punt sinds de Verlichting. De historische kritiek heeft sinds de Verlichting een hoge vlucht genomen. Het ingrijpen van God in de geschiedenis en Zijn heilshandelen is door de Verlichting steeds meer buitenspel gezet. Zo zegt David Friederich Strauss dat alles in de Bijbel verklaard moet worden met een oorzaak en gevolg die universeel is (altijd geldend en controleerbaar) en niet uniek is (dat het eenmaal voorkomt en zeer bijzonder is) zoals in de Bijbel nogal eens het geval is.
Ernst Troeltsch (1865-1923)
Troeltsch was van 1894 tot 1915 hoogleraar in de theologie in Heidelberg. In 1915 werd hij benoemd tot hoogleraar in de filosofie in Berlijn.
Kritiek: Elke tekst moet kritisch bekeken worden, met andere woorden: de houding tegenover elke tekst moet wantrouwend zijn.
Analogie: Wat in de tekst voorkomt moet in het heden ook waargenomen kunnen worden. Toegepast op de tekst van het Bijbelse Oude Testament betekent dit dat een getuigenis van het ingrijpen van God daarmee als niet-historisch beschouwd dient te worden.
Correlatie: Elk gebeuren ligt altijd in natuurlijke krachten, of wordt veroorzaakt door menselijke tussenkomst.
Veel geschiedenis van het Oude Testament ziet men als een ideale projectie van latere tijd. Zo is de Thora niet door Mozes geschreven maar aan hem toegeschreven om zo gezag te verwerven. Dat toeschrijven aan noemt men dan geschiedvervalsing of pseudo-epigrafie. Zo zou Deuteronomium een pseudo-epigrafie zijn en dus niet van Mozes.
2.4.2 Een historisch-canonische aanzet
blz 14
Redactie Mart-Jan Paul en Hendrik J. Koorevaar
Hoofdstuk 1 Een korte geschiedenis van de theologie van het Oude Testament
In de 16de eeuw keerde men terug naar de Schrift. Toch kwam er geen theologie van het Oude Testament. Dat kwam omdat de Reformatie meer op had met het Nieuwe Testament.
Tijdens de Verlichting stelde Philipp Gabler regels op voor een theologie van het Oude Testament.
1] Deze moet beschrijvend van aard zijn (descriptief)
2] Deze moet inleidend zijn inductief van veelheid naar overkoepelende eenheid
3] Daarom ook historisch rekening houdend met tijd en verschillen.
Helaas ontaarde dit in historische kritiek in de 19de eeuw. Mannen zoals Wellhausen hadden oog voor de veelheid maar niet de eenheid. Ze meenden dat de Thora door veel schrijvers was geschreven door de tijden heen. Zo verdween de eenheid en leek een theologie van het Oude Testament ver uit het zicht.
Wellhausen werkten met de filosofie van Hegel: these, antithese en dan synthese
These: boeren, natuurtheologie: landbouwfeesten
Antithese: Geestestheologie profeten en Jehovah
Synthese: verbinding van die twee in het christendom
Door Karl Barth zijn Römer brief 1919 (na WO1) Openbaring in Christus centraal Kloof God mens door Jezus overbrugt. Weg liberale theologie. Een goede en gouden tijd voor het Oude Testament breekt aan.
Brevar Childs jaren 70 in de 20ste eeuw. OT as a canon lezen. Boek Ester lezen vanuit het OT canon. Scripture as canon.
Brueggemann schreef ook een theologie over het OT. Deze mannen hielden wel vast aan de historische kritiek maar richten zich op het OT als eindgestalte. Dat deed Frans Breukelman ook. Hij is de oprichter van de Amsterdamse school voor exegese. Kortom na WO1 dankzij Karl Barth weer een opleving van de theologie van het Oude Testament.
Drie manieren staan daarbij centraal:
Thematisch, historisch en canongericht
Thematisch wil zeggen: niet deductief (raster) maar prescriptief en dan inductief in de lijn van Gabler. Zo zet Calvijn Genesis 25:22 in voor de leer van de dubbele predestinatie maar is voor een theologie van het Oude Testament te deductief en valt meer onder de systematische theologie.
Welke thema's komen aan de orde bij de theologie van het Oude Testament?
Bijvoorbeeld: God-mens-redding of: God en schepping of: Israel en de volken etc.
Men gaat zoeken naar het midden, centrum van het Oude Testament.
Eichrod denkt aan het verbond (berith) Vriezen aan de gemeenschap tussen God en mens.
Kaiser aan belofte en vervulling (Ralph Erskine). Telkens weer nieuwe belofte: Aartsvaderen belofte land en kinderen Israel: belofte land maar ook redding uit ballingschap en belofte koning, David maar ook belofte grote Davidszoon. Nadeel van zo'n focus: hoe zit het met de dreiging bij de Profeten? Beter is om het verbond centraal te stellen dan een schema belofte en vervulling. Het verbond leert dat er ook dreigingen zijn en God de belofte niet doorlaat gaan vanwege de zonde van het volk.
Verbond: belofte bij trouw van de mens, dreiging bij ontrouw van de mens en breuk van de afspraken.
God als thema en centrum Walter Zimmerli. Het eerste gebod als centrum: Ik ben YHWH jullie God die jullie bevrijd heeft uit het slavenhuis Egypte. Te denken valt aan sub thema's: YHWH de God van Israel, YHWH de heilbrengende God, YHWH de Schepper etc...
Claus Westermann 3 delen canon: geschiedenis (Gods heilshandelen), Gods spraak (Profeten) Menselijk antwoord (Psalmen).
Problemen met de historische aanpak.
Door de verlichting ligt het hoofdmotief bij de ontwikkeling van de geschiedenis, de ontstaansgeschiedenis (diachroon lezen). Er ontstaan veel reconstructies van de geschiedenis van Israel. Bijv. Claus Westermann ziet de Jakob-Ezau geschiedenis in Genesis 25:22 als een latere toevoeging ten tijde van David toen deze Edom veroverde. Het reconstrueren van de geschiedenis is dus een probleem voor een theologisch overzicht want Gerard von Rad zei het treffend: De historische kritiek zoekt een kritisch verzekert minimum. Het kerugma reikt naar een theologisch maximum. Deze zaken lopen uiteen en het is de zwaarste belasting voor de Bijbelwetenschap van vandaag.
Von Rad neemt de Bijbel kritiek mee. Hij spreekt steeds van kleine credo's. Thans ziet men dit als achterhaald.
Gerstenberger ziet het Oude Testament als een conglomeraat van geloofservaringen. Hij ziet sociologische categorieën: 1 familie 2 dorp 3 stam 4 staat 5 gemeente
Bijbel als geschiedenisboek
Volg gewoon de Bijbelse lijn zou je zeggen maar dat is niet eenvoudig omdat de Bijbel geen geschiedenisboek is maar een boek met een boodschap in de geschiedenis. Child deelt de Bijbel in: van schepping tot restauratie. De profetische apocalyptische boeken en de wijsheidsliteratuur.
Vanaf jaren 70 vorige eeuw een paradigmashift van historische benadering naar een literaire benadering. Niet meer diachroon lezen maar als een boek. Bijv. Brevar Child. Hij ziet de Bijbel als een canon en boek van de gemeenschap dat als een doorlopend geheel gelezen wil worden. Hij spreekt van canonapproach (benadering). Tekst centraal. Holistische uitleg. Tekst in eindgestalte ontstaan binnen een community of faith. Ook de Bijbelboeken worden als één geheel behandeld. Boek voor boek bekeken.
Waardering
Een thematische benadering loopt het gevaar de ontwikkeling in de tijd over het hoofd te zien door een synchrone lezing. Maar een modern historische benadering levert geen theologie op.
Gabler zijn methode die inductief van aard is (van bijzonder naar algemeen), staat onder druk door de historisch kritische methode. Volgens die methode is alles bijzonder en het nauwelijks te doen om te komen tot het algemene. Kortom de historisch kritische methode staat een theologie van het Oude Testament in de weg.
Hoofdstuk 2 Methode voor een theologie van het Oude Testament
2.1 Doelstelling
Gabler had oog voor de verscheidenheid maar hoe zit het met de eenheid. Is de Bijbel een boek met veel stemmen (verscheidenheid) of is er toch sprake van één stem (de rode draad). Wat is de rode draad door al die boeken heen?
Hoofdstuk 1 was een verkenning hoe men in het verleden omging met de eenheid en de verscheidenheid.
Er zijn drie methode: thematisch, historisch en literair canonisch.
Literaire benadering bijvoorbeeld Tenach. Soorten canonieke boeken en hun bijdrage aan de theologie. Bijvoorbeeld Ruth-Kronieken wijsheid canon. Hoe lezen? Boek voor boek of mogelijk één geheel.
2.3 Een thematische aanzet
Hoe aanpakken: Thema per boek bekijken of juist het geheel?
Rendtorff kiest de thema's vanuit Genesis zoals schepping verbond verkiezing de aartsvaderen de landbelofte Daarna exodus: uittocht ,Thora, Mozes en na Thora David en Sion maar ook de profetie. Het thema Melchizedek, de Priester-Koning. Neem Melchizedek uit Genesis 14 die is weer verbonden met Psalm 110 en de brief aan de Hebreeën.
2.3.2 Thema 's van een theologie van het Oude Testament gebaseerd op het boek Genesis
De thema's zijn gebaseerd op Genesis.
Hoofdstuk 5 komt de schepping aan de orde
Hoofdstuk 6 Gods wil: Hem gehoorzamen (proefgebod in Genesis 2)
Hoofdstuk 7 De zonde en doorwerking van de zonde (Genesis 3)
Hoofstuk 8 De belofte van het zaad van de vrouw en roeping van Abram (Genesis 3:15 en Genesis 12:1-3)
Hoofdstuk 9 De Godsdienst en het wonen in Israel
Hoofdstuk 10 bezit van het land
Moeten we wijsheid niet nemen als apart thema? De wijsheid is een levenskunst maar staat niet los van bovenstaande thema's. Ook de profeten kunnen we met bovenstaande thema's verbinden. Hetzelfde geldt voor de priesters en profeten.
2.3.3 De toledot structuur van het boek Genesis
Op de toledot volgen namen van mensen, een geslachtslinie met uitzondering van Genesis 2:4. De toledot van hemel en aarde. De toledot van Jakob staat centraal in 37,1 en 50, 26
Numeri 3:1 toledot priesters. Ruth 4:18 toledot Peres -> David. Mattheüs 1:1 toledot Jezus. De toledot werkt heen naar Jezus.
2.4 De betekenis van de geschiedenis
Werken vanuit de geschiedenis van Israel is een heikel punt sinds de Verlichting. De historische kritiek heeft sinds de Verlichting een hoge vlucht genomen. Het ingrijpen van God in de geschiedenis en Zijn heilshandelen is door de Verlichting steeds meer buitenspel gezet. Zo zegt David Friederich Strauss dat alles in de Bijbel verklaard moet worden met een oorzaak en gevolg die universeel is (altijd geldend en controleerbaar) en niet uniek is (dat het eenmaal voorkomt en zeer bijzonder is) zoals in de Bijbel nogal eens het geval is.
Ernst Troeltsch (1865-1923)
Troeltsch was van 1894 tot 1915 hoogleraar in de theologie in Heidelberg. In 1915 werd hij benoemd tot hoogleraar in de filosofie in Berlijn.
Kritiek: Elke tekst moet kritisch bekeken worden, met andere woorden: de houding tegenover elke tekst moet wantrouwend zijn.
Analogie: Wat in de tekst voorkomt moet in het heden ook waargenomen kunnen worden. Toegepast op de tekst van het Bijbelse Oude Testament betekent dit dat een getuigenis van het ingrijpen van God daarmee als niet-historisch beschouwd dient te worden.
Correlatie: Elk gebeuren ligt altijd in natuurlijke krachten, of wordt veroorzaakt door menselijke tussenkomst.
Veel geschiedenis van het Oude Testament ziet men als een ideale projectie van latere tijd. Zo is de Thora niet door Mozes geschreven maar aan hem toegeschreven om zo gezag te verwerven. Dat toeschrijven aan noemt men dan geschiedvervalsing of pseudo-epigrafie. Zo zou Deuteronomium een pseudo-epigrafie zijn en dus niet van Mozes.
2.4.2 Een historisch-canonische aanzet
blz 14
